እወ ታሪኽ ዘይብሉ ሰብ ስለ-ዘየልቦ፥ ንዝኾነ ሰብ መንነቱ ምፍላጥ ክድለ ከሎ፥ ቅድሚ ታሪኽ ክዛረብ ዝኽእል ኣሎ ኣይበሃልን። ስለዚ’ውን ነቲ በዓል መን ነበሩ

እንታይከ ገበሩ-? ብምባል ክቐርብ ዝኽእል ሕቶ፥ መልሲ ክህብ ዝኽእል እቲ መሰታ ቀዳሞት ዝኾነ ታሪኽ ጥራይ እዩ። ናይ ኩሉ መወከሲ ኮይኑ ክቐርብ ዝኽእል ከኣ ታሪኽ ስለዝኾነ። ንዝኾነ ነገር ካብቲ ብታሪኽ ዝፍለጠሉ መንነት ወጻኢ፥ ኣጋኒንካ ከተጸባብቖ ወይ ኣነኣኢስካ ከተካፍኦ ቅቡል’ዩ ዝበሃል ኣይኮነን። በዚ መሠረትዚ’ውን ታሪኽ ንጻዕዳ ጻዕዳ፥ ንጸሊም ድማ ጸሊም ብምባል’ዩ ዘቐምጦ እምበር፥ እወ ዘይበሃል ዘረባ ሒዙ፥ መሠረት ዘይብሉ ዘረባ ዝዛረብ ኣይኮነን።

ብዝኾነ ብዛዕባ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ገብረ-ማርያም ክዝረብ ከሎ። ከም ካህን መጠን ኣበርክቶኦም እንታይን ከመይን’ዩ ነይሩ-? ብምባል ክቐርብ ንዝኽእል ሕቶ፥ ታሪኽ ናቱ መልሲ ስለ-ዝህልዎ ማኅደራት-ታሪኽ ከነገላብጥ ከድልየና እዩ። ስለ-ዝኾነ’ውን መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ብመንጽር ታሪኽ መን’ዮም-? ንዝብል ሕቶ ክንርኢ ክንፍትን ኢና። እምበኣር እዞም ክቡር ካህን እዚኦም፥ ሓደ ካብቶም ብዝገበሩዎ ኣበርክቶ ኣብ መድረኽ ቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ፥ ጸብለል ኢሎም ክርኣዩ ዝኸኣሉ’ዮም ክበሃል ይከኣል። መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ንቤተ-ክርስቲያን ዝወዓሉዎ ውዕለት ድማ፥ ብዉሑዳት ቃላትን ብሓጺር ግዜን ገሊጽካ፥ ይውዳእ’ዩ ዝበሃል ከም-ዘይኮነ’ዩ ታሪኽ ዝምስክረሎም።

መልኣከ-ሰላም ዝተወልዱሉን ዝዓበዩሉን ኣከባቢ፥ ቈላ-ሠራየ ከም-ምዃኑ መጠን፥ ነታ ርእሰ-ከተማ ሃገርና ዝኾነት ኣሥመራ ቀረባ ኣይኮነን። ንሶም ኣሥመራ ክኣትዉ ዝኸኣሉ፥ እንግሊዛውያን ወጺኦም ምምሕዳር-ፈደረሽን ምስ ቈመ፥ ኣብ 1944 ዓ/ም (1952) ምዃኑ’ዩ ዝፍለጥ። ስለዚ’ውን ሓደ ካብቶም ቀዳሞት ኣባላት ባይቶ-ኤርትራ ብምዃን፥  ንኣሥመራ ክኣትዉ ከም-ዝኸኣሉ’ዮም ዝፍለጥ። ይኹን እምበር “እሾኽ ብበላሓ ትፍጠር” ከም-ዝበሃል። ንሶም’ውን ምንም’ኳ ብመንገዲ ፖለቲካ ኣሥመራ ክመጹ እንተኸኣሉ፥ ብጉዳይ ቤተ-ክርስቲያን ግን ዝድቅስ ሕልና ዝነበሮም ካህን ኣይኮኑን ነይሮም። ስለዚ ድማ ማዕረ ማዕረ እቲ ዝነበሮም ናይ ባይቶ ተልእኮ፥ ከም ካህን መጠን’ውን ኣብቲ ደምበ-ተዋሕዶና፥ ሓደ ዓቢይ መንፈሳዊ-ምንቕናቕ ክፈጥሩ ዝኸኣሉ፥ ጽቡቕ-ራእይ ዝነበሮም ካህን ምዃኖም ታሪኽ ይምስክረሎም እዩ።

ኣብዚ ዝተባህለ መጀመርታ 50-ታት ከኣ’ዩ፥ ንሶም ብዝገበሩዎ ጻዕሪ ማኅበረ-ሓዋርያት ክምሥረት ዝኸኣለ። ከም ውጽኢቱ ድማ ኣብ ኣዲስ-ዓለም ዘሎ እንዳ መድኃኔ-ዓለምን፥ ኣብ ዕዳጋ-ሓሙስ ዘሎ እንዳ ሥላሴን፥ ከምኡ’ውን ኣብ መካነ-ሕይወት ዘሎ መድኃኔ-ዓለም ቤተ-ክርስቲያንን ክሕነጽ ዝተኻእለ። ብተመሳሳሊ መንገዲ’ውን ዳርጋ ኣብ ብዙሓት ከተማታት ሃገርና፥ ዘሕነጹወን ኣብያተ-ክርስቲያናት ብዙሓት’የን። ንመታሕት ብምውራድ’ውን ኣብቶም ጥንታውያን ሰፈርቲ ምድሪ-ሓበሻ ምዃኖም ዝእመነሎም ሕዝቢ-ኩናማ፥ ብሥራት-ተዋሕዶ ንኽብሰር ዝገበሩ በዓል ጽቡቕ-ራእይ ካህን’ዮም ክበሃሉ ይከኣል። ኣብ ምድሪ-ኩናማ ዘመናዊ ናይ ኣተሓራርሳ ኣገባብ ንምትእትታው ዝገበሩዎ ጻዕሪ፥ ሓረስቲ-መካይን ብምውፋር ክሳብ ክንደይ ዕዉት ንጥፈታት ከም-ዘካየዱ፥ እቲ ናይ 60-ታት ታሪኽ ይምስክረሎም’ዩ።

ብጀካ’ቲ ኣብ እንዳ-ሥላሴ ዕዳጋ-ሓሙስ ዘቘሙዎ ዘመናዊ ቤት-ትምህርቲ። ኣብ ጥቓ እንዳ-ማርያምን’ውን ደብረ-ቤትኤል ብምባል ዝፍለጥ፥ ናብ ጸዋትወ-ዜማን ትርጉም መጻሕፍትን ዝጠመተ ናይ ሊቃውንቲ ማእከል ኣቝሞም፥ ብዙሓት ንቤተ-ክርስቲያን ተስፋ ክኾኑ ዝኽእሉ ምሁራት ከም-ዘፍረዩ ዝፍለጥ እዩ። እቶም ዓቢይ ሊቅ መጋቤ-ምሥጢር መብራህቱ መባእ’ውን፥ ሓደ ካብ ናይ ደብረ-ቤትኤል ተማሃሮ ም’ንባሮምዩ ዝፍለጥ። ብዝኾነ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ንቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ብዝምልከት፥ ዝድቅስ ሕልና ነይሩዎም ዝበሃሉ ኣይነበሩን። ባጽዕን ደቀምሓረን ብምኻድ’ውን ቤተ-ክርስቲያናት ኣሕኒጾም እዮም።

ብዝተረፈ ኣብ 50-ታት መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ፥ ዓቢይ ትዅረት ብምግባር ኣበርቲዖም ዝሠርሑሉ፥ ቤት-ማኅተም ምቁቛም እዩ። ከመይሲ ኣብቲ ሽዕኡ እዋን፥ እተን “ኣፈወርቅ ገብረ-ኢየሱስ ዘብሔረ-ዘጌ” ዘኅተሙወን መዝሙረ-ዳዊት እንተ-ዘይኮይኑ፥ ዝኾነ ካልእ መጽሓፍ ደሊኻ’ውን ክርከብ ዝከኣል ኣይነበረን። ንሳተን እንተኾና’ውን ሕልፍ ሕልፍ ኢልካ ኣምበር፥ ኩሉ ክረኽበን ዝኽእል ኣይነበረን። ስለዚ ተረኽበ ተሳእነ መጻሕፍቲ-ብራና እምበር፥ ብዘመናዊ-ማኅተም ዝተኃትመ መጻሕፍቲ ክርከብሲ ዝሕሰብ’ውን ኣይነበረን። ስለዚ ከኣ’ዮም እቶም ናይ ሽዕኡ ተማሃሮ፥ ብቃል ዝተነግሮም ሰሚዖም ከጽንዑ ኣብ እንዳ-የኔታ ውዒሎም ዝሓድሩ ዝነበሩ። ፊደል ንዝቘጽሩ ንኣሽቱ ቈልዑት’ውን ብጀካ’ተን ብኃልዮት ካቶሊካውያን ዝዳለዋ ዝነበራ ፊደለ-ሓዋርያ፥ ካልእ ነይሩ ዝበሃል ኣይኮነን።

እምበኣር ኣብ ከምዚ ዝበለ እዋን፥ ዋላ ሐደ ምንቅስቓስ ይግበር ነይሩ ኣብ ዘይበሃለሉ’ዮም፥ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ኣብቲ ደምበ-ተዋሕዶና ሓዲሽ ምንቕቓሕ ክፍጠር ኣለዎ ብምባል ዝተላዕሉ። እቲ ዝነበረ ጸገም ስለ-ዘለለዩዎ ከኣ፥ ንቤት-ማኅተም ቀዳምነት ሂቦም ኣበርቲዖም ክሠርሑ ተራእዮም። ኣብ ብሙሉኡ ሃገር ዓቢይ ምንቕናቕ ፈጢሮም’ውን፥ ኣብ ታሪኽ ተዋሕዶና ንመጀመርታ ግዜ፥ ቤት-ማኅተም ኮኸበ-ጽባሕ ዝተባህለ ቤት-ማኅተም፥ ከቋቑሙ ከም-ዝኸኣሉ ይፍለጥ። ብድሕር’ዚ ድማ’ዮም እዞም ኩሎም ኣብ ዕዳጋ ተዚርጊሖም እንርእዮም መንፈሳውያን-መጻሕፍቲ፥ ክኅተሙ ዝኸኣሉ። እዚ ኩሉ’ዚ ከኣ ፍረ ጻዕሪ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ምዃኑ፥ ዘይፈልጦ ኣሎ ክበሃል ኣይከኣልን።

እዚ ሕጂ ኣብ ኩለን ኣብያተ-ክርስቲያናትና ዝፍጸም ዘሎ ናይ ቃል-ኪዳን ሥርዓትን፥ ከምኡ’ውን ጥምቀታትን እቲ ምምዝጋብ ዝጀመሩዎን ዘተኣታተዉዎን መልኣከ-ሰላም እምበር፥ ካልእ ክጥቀስ ዝኽእል ስም ኣሎ ክበሃል ኣይከኣልን። ብሓጺሩ ልዕሊ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ፥ ንቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ውዕለት ዝወዓለ ኣሎ ክንብል ኣይንኽእልን። እቲ ሓቀኛ ታሪኽ እዚ ምዃኑ እናተፈልጠ ከሎ ግን። ንመልኣከ-ሰላም ብኣሉታ ከም-ዝጥመቱ ክገብሮም ዝኽእል ጽሑፍ ንርኢ ኣሎና። ርግጽ’ዩ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ፥ ኣብ ዝሓለፈ 60-ታት ኣብቲ ዝነበረ ናይ ሃገርና-ፖለቲካ ተሳታፊ ምንባሮም ዝፍለጥ’ዩ።

ንብላታ ደምሳስ ወልደ-ሚካኤል ተኪኦም’ውን፥ ምክትል ኣቦ-መንበር ባይቶ-ኤርትራ ክም-ዝነበሩ ዝከሓድ ኣይኮነን። በቲ ኣብ 40-ታት ብቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ተፈጺሙ ዝበሃል ዘሎ ጸቕጥታት ግና፥ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ተሓታቲ ክገብሮም ዝኽእል ምኽንያት ኣሎ ኣይንብልን። ምኽንያቱ ድማ ንሶም እንግሊዛውያን ወጺኦም ባይቶ-ኤርትራ ክቐውም ከሎ ደኣ’ዮም ንዓደቦኦም ወኪሎም ኣባል-ባይቶ ኮይኖም ኣሥመራ ዝኣተዉ እምበር፥ ቅድሚ 1944 ዓ/ም(1952) ምስ ኣሥመራ ዝፋለጡ ኣይነበሩን። እቲ ኣብ  40-ታት ዝነበረ ርሱን ፖለቲካ፥ ንመድረኽ ቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ምሉእ ብምሉእ ተቘጻጺሮሞ ዝነበሩ፥ ኣቡነ-ማርቆስ እምበር መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ኣይኮኑን። ስለዚ ኣብቲ እዋን’ቲ ንሶም ዝኽሰሱሉን ዝውቀሱሉን ምኽንያት ኣሎ ኣይንብልን።

ነዚ ጽሑፍ’ዚ ክጽሕፍ ምኽንያት ዝኾነኒ፥ ብዛዕባ ሓደ ኣብ መርበብ ሓበሬታ ተዋሕዶ-ኦርግ ዝወጸ ጽሑፍ’የ። እዞም እዝራ ዝተባህሉ ጸሓፊ ዝጸሓፉዎ ጽሑፍ። እቲ ኣብኡ ተገሊጹ ዘሎ ጽሑፍ፥ ምስ ታሪኽ መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ዝሳነ ኮይኑ ስለ-ዘይረኸብኩዎ፥ “እንተ ጸላእና ፍትሒ ነይከላእና” ከም-ዝበሃል። ሓደ ብላሽ ዝኾነ ወዲ ስለ-ዝወለዱ ጥራይ፥ ንዕኡ ከም ምኽንያት ተወሲዱ፥ ዘይስሞም ስምን ዘይሕብሮም ሕብርን ክወሃቡ ስለ-ዝረኣኹ እየ። ከመይሲ ንሶም መልኣከ-ሰላም ካብ ዓረዛ ንኣሥመራ ዝኣተዉ፥ ኣብ መጀመርታ 50-ታት ምዃኑ እናተፈልጠ ከሎ፥ ከመይ ኣቢሎም’ዮም ኣብ 40-ታት ተፈጺሙ ናይ ዝበሃል ጸቕጥታት ተሓታቲ ክኾኑ ዝኽእሉ ?

እዞም እዝራ ዝተባህሉ ጸሓፊ፥ ኣብቲ ጽሑፎም ኣስፊሮሞ ከምዘለዉ ....... ኣብ ነዊሕ ከይከድና ኣብ ኣርባዓታትን ሱሳታትን። እዛ ቤተ-ክርስቲያን ጅሆ ተታሒዛ። በዓል ቀሺ ዲሜጥሮስ ሓንቲ ኢትዮጵያ ዘይበለ፥ ኣይጥመቕ ኣይፍታሕ እናበሉ፥ ምስጢረ-ጥምቀት ክርስትና ዝተኸልከሉ፥ ካብ መርዓ (ምስጢረ-ተክሊል) ዝተነጸሉ። ኣብ ቀብሮም ፍትሓት ዘይተገብረሎም።  ብሕይወት ወለድናን ሬሳ-ወለድናን ዝተጻወቱዎ ከይኣክል፥ ድሕሪ ነፃነት እንተኾነ’ውን ወዶም ዮፍታሔ፥ ነዚ ርኹስ ተግባር’ዚ መቐጸልታ ኮይኑ ክሠርሓሉ ጸኒሑ’ዩ ......... ብምባል’ዮም እዞም ጸሓፊ፥ ነቶም በዓል ዓቢይ ውዕለት ዝኾኑ ካህን፥ ታሕቲ ኣውሪዶም ምስ ዮፍታሔ ክሰርዑዎም ደልዮም ዘለዉ-!!

ግዳስ ዝተባህለ እንተ-ተባህለ እቶም ንቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ፥  መዘና ኣልቦ ዝኾነ ውዕለት ዝወዓሉ ካህን፥ ምስ ታሪኽ እቲ ናይ ምፍራስን ምዕናውን ተልእኮ ሒዙ ዝመጸ ወዶም፥ ምንም ዘተሓሕዝን ዘራኽብን ክህልዎም ዝኽእል ኣይኮነን። መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ ንቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ዝወዓሉዎ ውዕለት፥ ካብ ክሳብ ኢልካ ብዓቐን ክልካዕ ይኽእል’ዩ ዝበሃል’ውን ኣይኮነን። ስለዚ ምስቲ ብዕድል ቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ክጻወት ዝጸንሐ፥ ብዝኾነ መዐቀኒ ተራእዩ’ውን ንሚዛን ዝኸውን ክብደት ነይሩዎ ዘይበሃል ወዶም፥ ሓደ’ዮም ነይሮም ተባሂሎም ክግለጹ ታሪኽ ቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ዝሰማማዓሉ ኣበሃህላ’ዩ ክንብል ኣይንኽእልን።

እዞም ንቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ፥ ታሪኽ እናተዛረበሉ ክነብር ዝኽእል ዓቢይ ውዕለት ዝወዓሉ ካህን እዚኦም፥ ኣቦ ዮፍታሔ’ዮም ብምባል ጥራይ፥ ንዕኦም ዘይሰማማዕ ሕብሪ ክንለኽዮም ግቡእ ኣይኮነን። ዝኾነ እንተኾነ’ውን መልኣከ-ሰላም ዲሜጥሮስ፥ ታሪኽ ቤተ-ክርስቲያን ተዋሕዶ ብክብርን ብሓበንን ዝዝክሮም ካህን ስለ-ዝኾኑ፥ ካብዚ ታሪኽ’ዚ ወጻኢ ዝበሃል ኩሉ፥ ንዕኦም ክገልጽ ዝኽእል ታሪኽ ኣይኮነን።

ዘኣንበሳ ማርቆስ